Το πρωινό της 12ης Δεκεμβρίου 1916, η Αθήνα ζει μία από τις πιο σκοτεινές στιγμές της νεότερης ιστορίας της. Στους δρόμους της πρωτεύουσας εκτυλίσσεται ένα γεγονός που ξεπερνά την πολιτική αντιπαράθεση και αγγίζει τα όρια της θρησκευτικής τελετουργίας: το περίφημο «ανάθεμα» κατά του Ελευθερίου Βενιζέλου.
Μια τεράστια αντιβενιζελική πορεία ξεκινά από το κέντρο της πόλης, με επικεφαλής την Ιερά Σύνοδο. Κληρικοί, επίστρατοι και υποστηρικτές του βασιλιά Κωνσταντίνου κινούνται προς το Πεδίον του Άρεως, όπου έχει στηθεί μια πρωτοφανής σκηνή πολιτικής καταδίκης, ντυμένη με εκκλησιαστικό μανδύα.
Η Ελλάδα κομμένη στα δύο
Ο Εθνικός Διχασμός είχε ήδη διαλύσει κάθε έννοια ενότητας. Από τη μία, η Προσωρινή Κυβέρνηση της Θεσσαλονίκης υπό τον Βενιζέλο, που είχε ταχθεί υπέρ της Αντάντ. Από την άλλη, η κυβέρνηση των Αθηνών, πιστή στον βασιλιά και στην πολιτική της ουδετερότητας, με έντονες φιλογερμανικές αποχρώσεις.
Η χώρα λειτουργεί σαν δύο διαφορετικά κράτη. Διώξεις, συλλήψεις, εξορίες και δολοφονίες συνθέτουν την καθημερινότητα. Το μίσος γίνεται δημόσιος λόγος και τα συνθήματα της εποχής αποτυπώνουν το μέγεθος του φανατισμού.
Η πορεία που έγραψε ιστορία
Στην κεφαλή της πορείας βρίσκεται ο αρχιεπίσκοπος Θεόκλητος. Η Εκκλησία, σε μια από τις πιο αμφιλεγόμενες στιγμές της, παίρνει ανοιχτά πολιτική θέση. Στο Πεδίον του Άρεως, το πλήθος συγκεντρώνεται γύρω από ένα ομοίωμα του Βενιζέλου. Κάθε διαδηλωτής κρατά μια πέτρα.
Ακολουθεί μια τελετουργία που δεν είχε προηγούμενο: ο Θεόκλητος υψώνει πρώτος τον λίθο και απαγγέλλει την κατάρα κατά του Βενιζέλου, κατηγορώντας τον ως εχθρό της πατρίδας και της βασιλείας. Το πλήθος επαναλαμβάνει. Πέτρα με πέτρα, η πολιτική σύγκρουση μετατρέπεται σε δημόσιο «ανάθεμα».
Μέχρι το τέλος της ημέρας, ένας σωρός από πέτρες σχηματίζεται στο σημείο, με μια σημαία στην κορυφή που γράφει:
«Ανάθεμα και αιωνία κατάρα στον προδότη Βενιζέλο».
Η βία ξεφεύγει από κάθε έλεγχο
Το ανάθεμα δεν μένει στη σφαίρα του συμβολισμού. Η Αθήνα βιώνει κύμα βίας: δολοφονίες, λεηλασίες, συλλήψεις και εκφοβισμοί. Ο διχασμός έχει πλέον κοινωνικό, πολιτικό και θρησκευτικό χαρακτήρα.
Η Εκκλησία χωρίζεται στα δύο, όπως και η χώρα. Οι σύμμαχοι, φοβούμενοι γενικευμένη σύρραξη, επιβάλλουν ναυτικό αποκλεισμό, οδηγώντας την πρωτεύουσα σε πείνα και εξαθλίωση.
Η επιστροφή του Βενιζέλου και η «παράξενη» επιλογή του
Τον Ιούνιο του 1917, ο Κωνσταντίνος εγκαταλείπει τη χώρα και ο Βενιζέλος επιστρέφει θριαμβευτικά στην Αθήνα. Ακολουθούν εκκαθαρίσεις, καθαιρέσεις κληρικών και μαζικές απομακρύνσεις κρατικών λειτουργών που είχαν ταχθεί με το παλάτι.
Ωστόσο, όταν τίθεται το ζήτημα της απομάκρυνσης του αναθέματος από το Πεδίον του Άρεως, ο ίδιος αρνείται. Θεωρεί ότι πρέπει να παραμείνει ως ιστορική μαρτυρία του φανατισμού της εποχής. Όπως λέγεται, πίστευε πως ακόμη και αυτή η «ασχήμια» είχε παιδευτική αξία για την κοινωνία.
Ένα σύμβολο που σημάδεψε μια εποχή
Το ανάθεμα του 1916 δεν ήταν απλώς ένα επεισόδιο πολιτικής αντιπαράθεσης. Ήταν η στιγμή που ο Εθνικός Διχασμός πήρε τελετουργική και θρησκευτική μορφή, αποτυπώνοντας πόσο βαθιά είχε διεισδύσει ο φανατισμός στην ελληνική κοινωνία.
Ένα γεγονός-σύμβολο που υπενθυμίζει πόσο εύθραυστη μπορεί να γίνει η δημοκρατία όταν η πολιτική αντιπαράθεση μετατρέπεται σε απόλυτο μίσος. Και μια πληγή που χρειάστηκε πολλά χρόνια για να επουλωθεί.
